Primeiro arcebispo de Santiago. O seu nacemento no 1068 non se sabe moi ben se foi en Santiago de Compostela ou Catoira – era fillo de Gelmirio, cabaleiro e entón gobernador, ao servizo do bispo Diego Peláez, das Torres do Oeste en Catoira, polo que é posible que nacese nesta localidade – e falecido en Santiago en 1140 .
É moi posible que desenvolvese os seus estudos en Francia, en París e crese que tamén en Cluny (Orde de Cluny), do mesmo xeito que na escola catedralicia de Santiago . Sábese que tivo varios irmáns, Munio, Gundesindo, Pedro e Juan; ademais doutro tamén chamado Pedro, probablemente froito dun segundo matrimonio do seu pai. A estes irmáns educounos nas escolas de París. Xelmírez non era só un home de Igrexa, era ademais un home de Estado.
Outros feitos importantes na súa traxectoria son tamén a súa faceta humanística; impulsor da construción da catedral de Santiago de Compostela. Fixo escribir en latín o manuscrito Registrum, obra hoxe coñecida como Historia Compostelá ou Feitos de D. Diego Xelmírez, primeiro arcebispo de Santiago.
Con posterioridade aos seus estudos foi enviado por un tempo á corte do rei Alfonso VI. Nos anos posteriores entre 1090 e 1094 iniciou a súa carreira política na casa do conde de Galicia á fronte da cancillería de Don Raimundo de Borgoña – xenro de Alfonso VI e esposo de Dona Urraca –, administrando a diocese o 1093 e o 1094 e nomeado bispo de Santiago de Compostela no ano 1100. Neses anos foi enviado a Roma para impedir a restitución de Don Diego Peláez como bispo de Compostela
Foi precisamente a súa boa relación coa Orde de Cluny e sobre todo o seu contacto estreito e constante con Roma e co rei Alfonso VII, o que lle axudou a conseguir que a diocese alcanzase o rango arzobispal en 1120, así como amplos poderes eclesiásticos e civís, como administrar xustiza ou (trazo insólito na España cristiá, que o separa dos nobres e achégao aos monarcas) e acuñar moeda en Santiago.
Foi un bo xestor da sede compostelá, recuperando as rendas da mesma e impondo disciplina, facendo da comunidade eclesiástica de Santiago un exemplo para as demais. É por isto entre outros motivos, polo que o Papa outorgoulle autorización para nomear a oito cardeais cóengos da Igrexa de Santiago, e concedéronlle igualmente o palio –distintivo de dignidade arzobispal –, no ano 1104 nunha viaxe que realizou a Roma.
Foi precisamente a súa boa relación coa Orde de Cluny e sobre todo o seu contacto estreito e constante con Roma e co rei Alfonso VII, o que lle axudou a conseguir que a diocese alcanzase o rango arzobispal en 1120
Mantivo boa relacións co Alfonso VI, e por iso foi recompensado con terras e privilexios. Cando faleceu este rei, ao tempo produciuse unha revolta en Galicia, capitaneada por Pedro Froilaz, Conde de Traba, partidario de Alfonso Raimúndez –futuro Alfonso VII – neto de Alfonso VI e fillo de Dona Urraca. Tras o encarceramento do rei García de Galicia, Afonso VI de León cedeu o Reino de Galicia ao conde Raimundo de Borgoña, casado coa súa filla Urraca. Fillo de ambos era Afonso Raimúndez a quen o testamento do rei garantía os dereitos sobre Galicia no caso de que Urraca, xa viúva, volvese a casar. Non debe esquecerse que Afonso Raimúndez era sobriño do Papa Calisto II.
O que pretendía o señor de Traba é que a nobreza galega xurase como rei a Alfonso VII.
Doutra banda estaba o bando dos fieis a Alfonso de Aragón “O Batallador”, casado á súa vez con Dona Urraca, e que ao casar con ela se autoproclamó Rei de Castela; neste bando diciamos, atopábanse o señor de Deza e a cidade de Lugo. Foi así como Alfonso de Aragón invadiu Galicia, arrasando as terras do seu opositor o conde Traba, quen fuxiu levándose con el ao infante Alfonso Raimundez a León. Xelmirez neste episodio, non axudou na causa, xa que mantiña unha loita antagónica con Pedro Froilaz, conde de Traba. A pesar diso, Xelmirez viaxa a León e se alía co seu inimigo Froilaz; mentres Urraca sepárase do batallador e o papa proclama nulo o matrimonio.
Foi así como Alfonso de Aragón invadiu Galicia, arrasando as terras do seu opositor o conde Traba, quen fuxiu levándose con el ao infante Alfonso Raimundez a León. Xelmirez neste episodio, non axudou na causa, xa que mantiña unha loita antagónica con Pedro Froilaz, conde de Traba.
Desenvólvense así anos de loitas e de separacións e reconciliacións de Dona Urraca con “O Batallador” que se poden resumir na crise política que se abriu co reinado de Urraca, a filla e sucesora de Alfonso VI, que se prolongou durante os anos 1109 a 1126, enfrontáronse dous grandes grupos. O primeiro grupo foi o dos nobres e eclesiásticos que apoiaban os intereses leoneses afectados o casamento de Urraca co rei de Aragón Alfonso o Batallador. O segundo grupo era o dos nobres que se opuñan o predominio da monarquía castelán-leonesa desde os tempos de Fernando I, os que se agruparon ao redor de Alfonso Raimúndez (fillo do primeiro matrimonio de Urraca con Raimundo de Borgoña) para salvagardar os seus dereitos de sucesión sobre Galicia. Xelmírez colaborou activamente con estes últimos.
O conflito dexenerou en guerra aberta onde os exércitos de Xelmírez e o conde de Traba pugnaron por manter a Galicia fóra da órbita de Afonso o Batallador. As desavinzas de Urraca co seu novo marido acabaron levando á raíña leonesa a congraciarse con Xelmírez e respectar os dereitos do seu fillo Alfonso, que acabaría sendo Afonso VII de León e Castela.
Momento clave foi a conquista de Palencia e Sahagún en 1111 por parte de Alfonso de Aragón, que provocou conflito cos condes de Portugal, Dona Teresa (irmá de Dona Urraca) e Don Enrique de Borgoña que cercaron e rodearon aos reis. Xelmirez acudiría na súa axuda coa condición de que Dona Urraca o apoiase na proclamación de Alfonso o seu fillo, como rei de Galicia.
O 17 de setembro de 1111, é a data na que Xelmirez con nobres do reino coroan a Alfonso Raimúndez como rei de Galicia na Catedral de Santiago de Compostela. Este rei será coñecido con posterioridade como Alfonso VII o Emperador.
O 17 de setembro de 1111, é a data na que Xelmirez con nobres do reino coroan a Alfonso Raimúndez como rei de Galicia na Catedral de Santiago de Compostela. Este rei será coñecido con posterioridade como Alfonso VII o Emperador. A pesar deste apoio, Alfonso VII decidiu en 1135 recortar o poder da diocese de Santiago, e obrigar ao bispo a pagar impostos á coroa.
Finalmente Dona Urraca e o seu fillo reconcílianse, falecendo a raíña en 1126. Despois da morte da monarca Xelmirez envorca os seus esforzos en facer claudicar aos nobres galegos que se negaron a iso, a recoñecer a Alfonso VII como o seu rei . Sendo coroado o 10 de marzo de 1126 en León, asistindo Xelmirez á mesma.
Outros feitos importantes na súa traxectoria son tamén a súa faceta humanística; impulsor da construción da catedral de Santiago de Compostela. Fixo escribir en latín o manuscrito Registrum, obra hoxe coñecida como Historia Compostelá ou Feitos de D. Diego Xelmírez, primeiro arcebispo de Santiago, unha compilación de documentos tanto desde a orixe dos tempos da diocese Compostelá, como do seu propio goberno episcopal. Así mesmo, parece que promoveu o Liber Sancti Iacobi como medio para difundir a devoción ao apóstolo Santiago, polo continente europeo e o mundo coñecido.
Famosos foron os seus enfrontamentos co bispo de Braga, e a súa faceta “guerreira” , ademais de defensor das costas galegas dos ataques de normandos, pero esta é outra historia que contaremos noutra ocasión.
